باز اجتماعی شدن یا جامعه‌پذیری زندانیان، یکی از راه‌های پیشگیری از ارتکاب مجدد جرم از سوی زندانیان است که با استفاده از راه‌کار‌هایی مانند: حرفه‌آموزی و اشتغال زندانیان، آموزش، اقدامات روانشناسی و ورزش انجام می‌شود.
طبق بند ۵ از اصل ۱۵۶ قانون اساسی: اقدام مناسب برای پیشگیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین یکی از وظایف قوه قضاییه است.
پیشگیری از وقوع جرم سه مرحله دارد: پیشگیری اولیه که شامل کل افراد جامعه می‌شود. پیشگیری ثانویه، که شامل گروه‌های در معرض خطر می‌شود و پیشگیری ثالثیه، که پیشگیری از تکرار جرم را دربرمی‌گیرد و شامل اقدامات بعد از وقوع جرم برای درمان یا کمک به مجرم می‌شود. پیشگیری سوم، از نوع کیفری است که هم جرائمی قبلی را کیفر می‌دهد و هم تمهیدی برای پیشگیری از تکرار جرم محسوب می‌شود.
در همین راستا، یکی از راهکارهای اصلی پیشگیری از جرم در مرحله سوم، توجه به «بازاجتماعی شدن»، جامعه‌پذیری و سازگاری مجدد زندانیان با جامعه است. حمایت سیستم قضایی از برنامه‌های بازاجتماعی کردن زندانیان، خطر تکرار جرم را کاهش می‌دهد و عمدتا بر روی چالش‌های خاص مجرمان از جمله بیکاری و سو مصرف مواد تمرکز دارد.
در این مطلب موضوع بازاجتماعی شدن زندانیان، راهکارهای بازاجتماعی کردن زندانیان و اقدامات قوه قضاییه برای بازاجتماعی کردن مجرمان، توضیح داده می‌شود.
مفهوم بازاجتماعی شدن
جرم و مجازات، مفاهیمی هستند که همواره مورد توجه اندیشمندان حوزه‌های مختلف علمی، سیاست‌مداران و به طور کلی حکومت‌ها بوده است. در حال حاضر زندان به عنوان یکی از پرکاربردترین مجازات‌ها، راه حلی است که نمی‌توان از آن اجتناب کرد.
در کشور ما نیز مانند سایر کشور‌های دنیا، فراوانی استفاده از مجازات زندان به عنوان مجازات، بالاست، اما از آنجا که در فلسفه مجازات زندان، همواره اصلاح و تربیت مجرمان و پیشگیری از ارتکاب مجدد جرم هدف اصلی محسوب می‌شود، موضوع پیشگیری از وقوع مجدد جرم با استفاده از راهکارهای بازپروری، بازسازگاری، جامعه‌پذیری و بازاجتماعی کردن زندانیان در دستور کار سازمان زندان‌ها قرار دارد.
منظور از بازاجتماعی شدن، سازگاری روانشناختی و اجتماعی یک فرد در محیط اجتماعی خود، در قلمرو پیشگیری از جرم و عدالت کیفری است. هدف برنامه‌های بازپذیری اجتماعی محکومان زندانی، ممانعت از ارتکاب جرم و کاهش خطر تکرار از سوی افراد معارض قانون است.
راهکارهای بازاجتماعی کردن زندانیان
با استفاده از روش‌های علمی و تجربی و بررسی شخصیت بزهکار و عوامل موثر بر روی وقوع جرم، می‌توان علل و عوامل بزهکاری هر فرد را مشخص کرد، و روش‌های مختلفی برای اصلاح، درمان و بازاجتماعی کردن آن‌ها به کار برد.
راهکارهای مختلفی برای بازاجتماعی کردن مجرمان زندانی وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها: حرفه‌آموزی، ایجاد اشتغال، آموزش، اقدامات روانشناسی و ورزش است.
یکی از راهکارهای موثر در بازاجتماعی کردن زندانیان، شکوفا کردن استعدادها، آموختن شغل و مهارت‌های متناسب با توانایی‌های آن‌ها، برای اصلاح و درمان است.
بیکاری به عنوان یکی از عوامل مؤثر در شکل‌گیری و افزایش آسیب‌های اجتماعی و وقوع جرم در جوامع مختلف، شناخته می‌شود. در حال حاضر، کار یکی از جوانب اساسی زندگی مردم را تشکیل می‌دهد که نه تنها از طریق آن امرار معاش می‌کند بلکه شان و کرامت خود را حفظ کند.
طبق پژوهش‌های انجام شده، میان بیکاری یا وضعیت شغلی نامناسب با بزهکاری و جرم و جنایت و تکرار جرم رابطه مستقیمی وجود دارد و در مقایسه با دیگر شاخص‌های اقتصادی همچون تورم و رکود، آثار تخریبی پدیده بیکاری بسیار زیان‌بارتر از دیگر شاخص‌هاست.
پژوهش‌های داخلی و خارج از کشور نشان می‌دهد، میزان گرایش به تکرار جرم و بازگشت به زندان در بین زندانیان شاغل کمتر از زندانیان عادی است، همچنین انگیزه اشتغال و احساس پذیرش اجتماعی در بین زندانیان شاغل بیشتر از زندانیان عادی است. از سوی دیگر، بیکاری در زندانیان آزادشده، منجر به افزایش تمایل به سمت تکرار جرم خواهد شد.
مهارت و حرفه‌آموزی زندانیان در زندان به جهت ایجاد هیجاناتی مانند: انگیزه اشتغال، احساس مقبولیت اجتماعی، میزان گرایش به جرم و بازگشت به زندان را در زاندانیان کاهش می‌دهد و یکی از راه‌های پیشگیری از جرم محسوب می‌شود.
در ایران، این راهکار به صورت یک وظیفه قانونی بر عهده سازمان زندان‌ها قرار داده شده است. طبق بند (ب) ماده یک قانون تبدیل شورای سرپرستی زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور به “سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی‌کشور” مصوب ۱۳۶۴: یکی از وظایف سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور، ایجاد امکانات و تسهیلات لازم در زمینه اصلاح و ارشاد و آموزش زندانیان و اشتغال و حرفه‌آموزی آن‌هاست.
طبق بند (ه) این ماده، برنامه‌ریزی برای اشتغال زندانیان داوطلب کار با استفاده از امکانات سازمان و سرمایه‌های دولتی، بانک‌ها، تعاونی‌ها، بخش خصوصی یکی دیگر از وظایف سازمان زندان‌هاست.
همچنین بند (پ) ماده ۴، ماده ۱۶، ماده ۱۷۱ و فصل سوم آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی مصوب ۱۴۰۰، نیز به بیان موضوع بازاجتماعی کردن زندانیان و راهکار‌ها و برنامه‌های آن پرداخته است.
موانع بازاجتماعی شدن زندانیان
بازاجتماعی شدن زندانیان موانع زیادی دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
مشکلات و موانع شخصی و خانوادگی
مشکلات و دغدغه‌های اقتصادی
عدم اطمینان زندانیان از حمایت دولت و جامعه پس از آزادی
اثرات منفی برچسب زندانی بودن
عدم اعتماد جامعه و بازار نسبت به زندانیان
عدم اطمینان به خود؛ (با این توضیح که برخی از زندانیان معتقدند به دلیل استمرار در نقشهای مجرمانه و همراهی دوستان خلافکار و ارزشمند بودن خرده فرهنگ مجرمانه، از آن‌ها انسانی ساخته که دیگر در نقش خود به عنوان یک خلافکار غرق شده‌اند.)
این موانع بیان‌گر این حقیقت هستند که موضوع بازاجتماعی شدن زندانیان، تنها از سوی سازمان زندان‌ها و دستگاه قضایی قابل حل نیست و نیاز به همکاری سایر عوامل موثر همچون دولت و مردم دارد.
به عبارت دیگر، موضوع بازاجتماعی زندانیان، سه ضلع مهم دارد که «بازاجتماعی کردن» وظیفه قوه قضاییه است، «بازاجتماعی شدن» ناظر به بزهکار و «جامعه‌پذیری» ناظر به دولت و جامعه است.
به همین دلیل قانونگذار در بند (ج) تبصره ۲ ماده ۳۸ قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور مصوب ۱۳۹۶ و ماده ۱۷۱، آیین نامه اجرایی سازمان زندان‌ها، به ضرورت همکاری دستگاه‌های اجرایی، مؤسسات عمومی و مردم نهاد، با سازمان زندان‌ها در موضوع بازاجتماعی کردن محکومان، تأکید کرده است.
اقدامات قوه قضاییه جهت بازاجتماعی کردن زندانیان
در حال حاضر، یکی از تأکیدات رئیس قوه قضاییه، موضوع بازاجتماعی کردن زندانیان، با ایجاد زمینه اشتغال و کارآفرینی مددجویان پس از آزادی است و اقدامات مهمی هم در این زمینه انجام شده است که به طور کلی شامل این موضوعات می‌شود:
-توسعه اشتغال زندانیان
-ارائه تسهیلات برای اشتغال‌زایی زندانیان
-حمایت از خانواده زندانیان
-ارتقاء برنامه‌های فرهنگی، ورزشی و تربیتی
-استفاده از پابند‌های الکترونیکی
